Birinci Dünya Savaşı'nda Kafkas cephesinde cereyan eden Türk-Rus savaşlarının 22 Aralık 1914 ile 15 Ocak 1915 arasındaki evresi. 1 Kasım'dan başlayarak sınırı geçen Rus kuvvetleri, Hasan İzzet Paşa'nın komutasındaki 3. Ordu tarafından Pasinler'in doğusundaki Köprüköy'de durduruldu. Geri çekilmek zorunda kalan Ruslar, 18 km doğudaki Azap sırtlarında mevzilendiler. 16-17 Kasım'da ileri harekâta girişen 3. Ordu birlikleri, elde ettikleri başarılara karşın Rusları Azap mevzilerinden atmayı başaramadılar.
Bir taarruzla Rusların doğu cephesini çökertmek düşüncesinde olan başkomutan vekili ve Harbiye nazırı Enver Paşa, durumu incelemesi için Miralay Hafız Hakkı Bey'i cepheye gönderdi. Ardından da kendisi Alman yardımcısı Bronşlar ile birlikte cepheye gitti. Taarruza yanaşmayan Hasan İzzet Paşa'yı görevden alarak 3. Ordu'nun komutasını bizzat üstlenen Enver Paşa, Hafız Hakkı Bey'i de X. Kolordu komutanlığına getirdi.
Enver Paşa'nın planı, Sarıkamış – Erzurum arasında bulunan Rus asıl kuvvetlerini bir kolordu (XI. Kolordu) ile sıkıştırırken, öteki iki kolordu ile Bardı (IX. Kolordu) ve Oltu (XX. Kolordu) yönlerinde ilerleyerek Rus ordusunu gerisinden kuşatıp yok etmekti. 22 Aralık'ta X. Kolordu Narman bölgesindeki Rus kuvvetlerini Oltu yönüne attı; daha sonra Oltu batısında ikinci kez yenerek etkisiz duruma getirdi.
IX. Kolordu'nun baştaki 29. Tümeni ile 24 Aralık'ta Bartın'a varan Enver Paşa, 25 Aralık'ta geride kalan öteki birlikleri beklemeksizin Sarıkamış üzerine harekete geçti. Bardı geçidini tutan Rus kuvvetlerini gece yarısın kadar süren çarpışmalar sonunda Sarıkamış'a atan 29. Tümen, 26 Aralık sabahı kendisine katılan 17. Tümen'le birlikte Sarıkamış'a taarruza başladı, ancak taarruz gelişemedi ve durdu.
Bu arada Ruslar, Sarıkamış'ta önemli kuvvet topladıklarından ertesi gün yapılan taarruz da başarılı olamadı. Sarıkamış'a bir an önce ulaşmak için cebri yürüyüşle Allahuekber dağlarını aşan X. Kolordu, 28 Aralık günü Sarıkamış'ın doğusuna varmayı başardı. Böylece iki kolordu Sarıkamış'ta birleşti.
Ancak IX. Kolordu Sarıkamış dağlarında, X. Kolordu da Allahuekber dağlarında çarpışmalar, soğuk ve açlık yüzünden erimiş, iki kolordunun muharip sayısı 10.000 kişiye inmişti. İki kolordunun 29 Aralık öğleden sonra başlayan taarruzu gece de sürdü; küçük bir kuvvet Sarıkamış'a girdiyse de geri çekilmek zorunda kaldı. 30 Aralık günü yapılan taarruz da başarılı olamadı. Enver Paşa umudunu Rus kuvvetlerine cepheden saldıran XI. Kolordu'ya bağlamıştı. Ancak, Sarıkamış'a 40 km uzaklıkta bulunan bu kolordu düşman üzerine gerekli baskıyı yapamıyordu.
4 Ocak sabahı karşı taarruza geçen Rus kuvvetleri Sarıkamış'ın kuzeyinde 25 km uzunluğundaki bir mevziiyi tutan IX. Ve X. Kolorduların artıklarından 8 kat üstündü. 5 Ocak sabahı Enver Paşa, XI. Kolordu'nun hareketini hızlandırmak için, IX. ve X. Kolorduları sağ cenah ordusu adıyla, generalliğe yükselttiği Hafız Hakkı'nın emrine vererek cepheden ayrıldı. Aynı gün Hafız Hakkı Paşa çekilmeye karar verdi. IX. Kolordu, çekilmeye fırsat bulamadan komutanı İhsan Paşa ile birlikte Ruslar tarafından tutsak edildi.
X. Kolordu ise gece Bardı yönünde çekilmeye başladı. 6 Ocak'ta Enver Paşa, X. Kolordu'nun Bartın'da toplanması, XI. Kolordu'nun da bulunduğu mevziiyi savunması için emir verdi. Şiddetli bir takip yapamayan Rus ordusu Aras vadisinde eski mevziisini alırken; Narman bölgesi X. Kolordu'nun elinde kaldı. 10 Ocak'ta Enver Paşa, 3. Ordu'nun komutanlığını doğrudan Hafız Hakkı Paşa'ya bırakarak İstanbul'a hareket etti.
Sarıkamış Harekatı'nın cüretli bir girişim olduğu genellikle kabul edilir. Ancak, bu cüretli plan uygulamaya konulurken ordunun manevra yeteneği ve ikmal olanaklarının dikkate alınmaması harekâtın felaketle sonuçlanmasına yol açtı. Üç kolordunun 90.000 olan mevcudu çarpışmalardan çok, soğuk ve açlıktan kırılarak harekât sonunda 12.000 kişiye düştü.
Rus ordusunun kayıpları ise 40.000 kadardı. Sarıkamış bozgunundan sonra, Kafkas cephesindeki Türk birlikleri hiçbir zaman eski gücüne ulaşamadı ve savaşın bu evresi "Sarıkamış Bozgunu" adıyla tarihe geçti. Enver Paşa ise cüretli ve acımasız ama bozguna yol açan komutanlığı ile "Askeri Kırdıran Enver'i Paşa" diye halk türkülerine konu oldu ve eleştirildi.
