1876 -1877 Osmanlı- Rus savaşı sonunda Savaş tazminatı olarak Kars ve Batum ile birlikte 13 Temmuz 1878 Berlin anlaşması ile Ruslara bırakılan Ardahan 1918 yılında Brest – Litowski anlaşması ile Anavatana kavuşmuş ve Cumhuriyetin ilanından sonra İl olan Ardahan 1926 yılında 877 Sayılı Kanunla ilçe yapılarak Kars İline bağlanmıştır. 27.05.1992 tarihinde Ardahan İl olarak faaliyete geçmiştir.
COĞRAFİ YAPI
Coğrafi Konum STRATEJİK KONUM:
Enerji Nakil Hatları:
Ardahan ili sınırlarından bir adet doğal gaz ve bir adet ham petrol boru hattı geçmektedir. Ayrıca 2011 yılında Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı çalışmaları Ardahan’da başlamıştır.
- 1- Şahdeniz Doğal Gaz Boru Hattı (Ardahan ili sınırlarından geçen kısmı yaklaşık olarak 80 km ve boru hattının çapı 42“ (inch)’dir. )
- BTC (Bakü-Tiflis-Ceyhan) Ham Petrol Boru Hattı da Ardahan’dan geçmektedir. Hattın Ardahan sınırları içindeki uzunluğu:99.5 km olup, ayrıca Ardahan sınırlarında 1 adet pompa istasyonu, 8 adet Blok Vana İstasyonu bulunmaktadır. Ülkemiz için önem arz eden gaz bağlantıları Ardahan üzerinden geçmektedir. Ardahan geçiş yolu görevini üstlenmiş ve üstlenmeye de devam edecektir. Bu nedenle Ardahan’ın yöresel ve bölgesel özellikleri ticarette avantaja dönüşmeye başlamıştır.
Türkgözü Hudut Kapısı Sınır olduğu ülke : Gürcistan Amacı : Ticari ve Turistik Nevi : Kara Hudut Kapısı
Ardahan, Posof ilçesinde bulunan Türkgözü Gümrük Müdürlüğü ve Gümrük Muhafaza Müdürlüklerinde yolcu ve yük taşıtlarının giriş-çıkışlarına açık ve birinci sınıf Gümrük İdaresi olarak Özel Fatura, Sınır Ticareti, Transit ve yolcu işlemleri yapılmakta ve her gün saat: 08:00 ile 19:00 saatleri arasında 11 saat hizmet yürütülmektedir. Ardahan, Posof ilçesi arası 72km olup, Posof-Türkgözü sınır kapısı arası 16km’dir.
Aktaş Hudut Kapısı Sınır olduğu ülke : Gürcistan Amacı : Ticari ve Turistik Nevi : Kara Hudut Kapısı
Aktaş Sınır Kapısı, Çıldır ilçesine 20 km, Ardahan’a 62 km mesafede olup, yolun tamamı asfalt durumda bulunmaktadır.
Çalışmalar Gürcistan Devleti ile eş zamanlı olarak koordineli bir şekilde yürütmekte olup, bu sınır kapımız açıldığında Ardahan ve Türkiye ekonomisine kayda değer fayda sağlayacak ve Ardahan kilit noktadaki konumunu daha da perçinleştirecektir. Dağlar : Doğu Anadolu bölgesinin Karadeniz Bölgesine komşu olduğu kuzeydoğu kesiminde yer alan il toprakları yüksek ve engebelidir. Ardahan ili sınırları içinde yüksekliği 3000 m'yi aşan birçok doruk vardır. Çoruh-Kelkit dağlarının en doğu kesimini oluşturan Yalnızçam dağları Artvin il sınırı boyunca uzanmaktadır. İlin kuzeydoğu kesiminde Keldağ (3.033 m.), doğu kesiminde ise Akbaba dağı (3.026 m.) yer alır. İl topraklarının güney kesiminin engebeli kısımlarını ise Allahuekber dağları ile Kısır dağı oluşturur. Kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan Allahuekber dağlarına bağlı Kabakdağ 3.054 m. yüksekliğindedir. İlin en yüksek noktası ise Çıldır gölünün güneybatısında yer alan ve 3.197 m.ye erişen Kısır Dağının doruğudur.
Yörenin yüksek olması ve yüzey şekillerinin değişkenlik göstermesi dolayısıyla İl genelinde karasal iklim hâkim olup, kışlar uzun, sert ve kar yağışlıdır. Yıllık ortalama sıcaklığı 5 0C’nin altında olup, kışın –30 0C’nin altına iner. Türkiye’nin kuzeydoğusunda yer alan Ardahan’a yılda ortalama 500 mm yağış düşer. Sonbaharın ilk soğukları eylül ayının sonunda başlar, ilkbaharda mayıs ayının ortalarına kadar devam eder. İlin batı ve kuzeyinde daha çok Karadeniz ikliminin özellikleri görülür. Bu özellik bitki örtüsünde de kendini gösterir. Batı ve kuzeyde özellikle Posof ilçesi ile Artvin’e komşu olan yörelerde ormanlıklar ve çalılar yer alırken diğer yerlerde çayır ve meralar yaygınlık göstermektedir.
Akarsular : Ardahan ilinin en önemli nehri Kura Nehri’dir. Kura Nehri Türkiye’nin Ardahan ili dağlık bölgesi Kızılgedik’ten doğup, Ardahan ovasını geçtikten sonra Gürcistan’a oradan da Azerbaycan’a ulaşan daha sonra Aras ile birleşerek Hazar Denizi’ne dökülmektedir. Kura Nehri, Kafkasya’nın en büyük nehri olmakla birlikte en önemli sınır aşan akarsularından biridir. Kollarından biri olan Aras’la birlikte Güney Kafkasya’nın en büyük sınır aşan su havzasını oluşturmaktadır. Nehrin su toplama alanı 188 000km², uzunluğu ise 1515 km’dir. Kura Nehri’nin Ardahan ili sınırlarındaki uzunluğu 189 km, su toplama alanı 4852 km², debisi 28,75 m3/sn’dir. Yatağında en az suyun bulunduğu ay genellikle eylül ve ekim aylarıdır.8 Irmağın, Ardahan’ın doğusunda Karaçay’dan başka aldığı önemli kollar Kısır Dağından Ağıldere adıyla çıkan Ölçek Suyu ve Hanak yönünden gelen sularla beslenen Cot Suyudur. Göller: Çıldır Gölü : DoğuAnadolu’nun bölgesinin Van Gölünden sonra en büyük gölüdür. 115 km2 olan bu göl, Kısır dağı ile Akbaba Dağı arasında yer almaktadır. Kuzey-Batı yönünde uzanan Singer sırtları Çıldır Gölü ile Çıldır Ovasını birbirinden ayırır. Bu halde göl her tarafından kendisine doğru dikilen yüksek dağlarla çevrilmiştir. Bu bakımdan gölün Çıldır tarafı daha düzlüktür. Bu taraftaki kıyılarda ince ince düzlükler ve kumlu plajlar vardır.
Göl; kar suları, kaynaklar ve her iki dağdan inen küçük çaylarla beslenmekte olup, suları tatlıdır. Göl güneye doğru gitgide daralır. Kamervan Adasından sonra dar Zavot Boğazından ötede küçük bir genişleme daha yapar burasına Küçük Göl de denir. Gölün fazla suları belirli bir akıntı ile bu boğaza doğru toplanır ve buradan sonra hızlı bir akışla ve Telek Suyu adıyla gölden çıkarak Kars Çayına doğru akar. En fazla akış yazın olur (10-15 m3.), yaz sonlarına doğru ise akış çok azalır, saniyede 3 m3'e kadar düşer. Rakımı 1950 m olan Çıldır Gölünün yüzeyi kış aylarında buzla kaplanmaktadır.
Gölün kuzeydoğu kıyısına yakın bir yerinde, bir dönüm kadar genişliğinde Akçakale veya Kuşadası olarak adlandırılan ve bir yarımadanın kopmasından ortaya çıkan küçük bir ada bulunmaktadır. Bu ada üzerinde çeşitli kuş türleri barınır: Karabatak, Balıkçıl, Tulumboğaz ve martı bunların en önemlileridir. Bu kuşlar kışın Karadeniz’e göç ederler.
Çıldır gölü balık açısından oldukça zengindir. Kıyılarda ki dere ağızlarında alabalık bulunur. Gölde en çok bulunan balık türü sazan balığıdır. Gölde tatlı su Kefalı de vardır.
Aktaş (hozapin) Gölü : Çıldır ovasının kuzeybatı kesiminde 22 km2’ kadar bir alan kaplayan Aktaş (Karsak, Hozapin) gölünün yarısı ülke sınırları içerisindedir. Yüksekliği 1794 m. olan göl kapalı bir havza halindedir ve alanı gitgide daralmaktadır. Gölün suları sodalıdır. Gölde devamlı hareket halinde bulunan 12 adacık vardır. İlkbaharda göl yatağından taşan sular bir akıntı oluşturur ve bu akıntıya Zigaristav deresi denir.
Ayı Gölü : Arsiyan Dağı ile Cin Dağı arsında yer alıp 0,5 km2 kadar bir alana sahiptir. Göl kenarından çok sayıda küçük kaynak çıkmakta ve bu sular gölü beslemektedir. Gölden taşan suların oluşturduğu ve Hanak ilçemize doğru Cin dağının diplerini izleyerek akan Ayı deresinden yaz aylarında yöre halkı hayvan sulamada faydalanmaktadır.
Arsiyan Dağının Posof tarafında Baykent (Vakla veya Vahla) ve Alabalık (Sayho) Köyleri yakınlarında bulunmaktadır. Düz bir alanda yer alan gölün çevresi çimenlik olup Alabalığı boldur. Gölden çıkan küçük bir dere Posof ilçemize doğru iner.
Balık Gölü : Posof İlçemiz sınırlarında Kanlıdağ'ın kuzey tarafında bulunur. Küçük bir alanı kaplayan gölde Alabalık ve Kunduz bulunur.
Kanlıgöl : Posof İlçemiz Eminbey (Cilvana) köyünün batısında ( ) Zendar ve Civantel ( ) köyleri arasında sekiz dekar (8.000 m2) kadar bir alanı kaplamaktadır. Göl suları derin olup, kenarları sazlık ve bataklıktır. Gölde sazan balığı bulunmaktadır.
Ayazgölü : Posof İlçemizde Eminbey (Cilvana) köyünün hemen doğusunda 10 dekar genişliğinde küçük bir düzlüğün ortasında ve 20-30 m. derinliktedir. Gölde balık bulunmamaktadır.
Sağrının Gölleri : Posof merkezinin 6 km. kadar doğusunda Sağrı ile Al köyü yakınlarında birbirine yakın olan Sülüklü ve Kamışlık göllerinin genel ismine Sağrının gölleri denir.
Davar Gölü : Posof İlçemizin batısında Hırkat dağının kuzey tarafında 3 dekar genişliğindedir. Gölde balık bulunmamaktadır.
Arile (balık) Gölü : Posof ilçemizin doğusunda, Gürcistan sınırına yakın Süngülü (Arale) köyünün yanında sekiz dönüm kadar genişliğindedir. Gölde Alabalık boldur. Gölün kenarları çıplak ve kumludur.
Ovalar : Ardahan merkez ilçenin de üzerinde kurulduğu Ardahan Ovası, 180 km2'lik alan ile İlin en büyük ovasıdır. Ovanın ortasında Kura (Kur) Nehri geçmektedir. Gol ve akarsu depolarının yer aldığı ova tabanında geniş çayırlıklar görülür. Ovanın ortalama yükseltisi 1850 m'dir
Yaylalar : Ardahan İlindeki mevcut dağların daha çok uygun meyildeki etekleri 3 aylık yaz mevsiminde yayla olarak kullanılmaktadır. Ortalama 2000-2800 m. yükseklikte olan bu yaylalar, sahip olduğu zengin otlaklarla hayvancılık için elverişli bir ortam oluşturmaktadır. Artvin–Ardanuç sınırında Yalnızçam Dağları üzerinde bulunan Bülbülhan Yaylası; Erzurum, Artvin ve Ardahan köylülerinin katılımı ile panayır ve pazar amaçlı kullanılmaktadır.
Vadiler : Kura Nehri, Posof Çayı hariç (yurt dışında tekrar Kura Nehri’ne katılmaktadır) havzadaki tüm alanın yağış ve yüzey sularını toplamaktadır. Kura Nehri, Ardahan şehir merkezindeki tarihi Ardahan Kalesinden itibaren yatağı boyunca ülke ve il sınırı içerisinde 50-600 m. arasında değişen dar ve derin vadi (kanyon) oluşturmaktadır. Bu kanyon İl sınırları içerisinde yaklaşık olarak 90 km’lik bir uzunluğa sahiptir. Bunun dışında Kura Nehri’ne karısan Cot Suyu, Beşikli Mağarası, Dilekdere Koyu hattında yaklaşık 8,5 km, Çıldır - Karaçay Yıldırım Tepe batısından itibaren Sukarısan Mağarası hattında yaklaşık 9,5 km daha küçük ölçekli dar ve derin vadi (kanyon) oluşturmaktadır.
DOĞAL BİTKİ ÖRTÜSÜ VE İKLİM KOŞULLARI
Ardahan ilinde sert bir yüksek yayla iklimi hâkim sürmektedir. Sibirya yüksek basınç merkezinin tesiri altında olduğundan, kış yedi ay devam eder. Kar yağışı fazla olduğundan, toprak uzun müddet karla kaplı kalır. İlkbahar ve sonbahar mevsimleri yok denecek kadar kısa süren ilin batı ve kuzeyinde daha çok Karadeniz ikliminin özellikleri görülmektedir. Bu özellik bitki örtüsünde de kendini gösterir. Batı ve kuzeyde özellikle Posof ilçesi ile Artvin’e komşu olan yörelerde ormanlıklar ve çalılar yer alırken diğer yerlerde çayır ve meralar yaygınlık göstermektedir.
NÜFUS
2008 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Veri tabanı sonuçlarına göre Ardahan’ın toplam nüfusu 112.242 olarak belirlenmiştir. Ardahan il ve ilçe merkezleri 2000 yılı genel nüfus sayımı sonucunda belirlenen nüfus sayılarını (şehir nüfusu (39.725) korumakla birlikte; belde ve köy nüfusunda (94.031) büyükşehirlere göç nedeniyle, %19,4 oranında önemli bir azalma olmuştur. Kilometrekareye düşen kişi sayısı il genelinde 19 kişi/ km2‘dir. Yüzölçümü büyüklüğüne göre nüfus yoğunluğu en yüksek ilçesi Göle, en düşük ilçe ise Damal’dır. Göle ilçesi 29.897 olan nüfusu ile en fazla nüfusa, Damal ilçesi ise 6.737 olan nüfusu ile en düşük nüfusa sahip ilçelerdir. İl nüfusunun yaklaşık % 32’si (33.701 kişi) şehirlerde, % 68’i (71.753 kişi) köylerde yaşamaktadır.
2008 yılı TÜİK verilerine göre, Ardahan ilinde 2007-2008 dönemi içerisinde Net göç miktarı -2.807 / net göç hızı ise ‰ -24.7 olarak gerçekleşmiştir. Genel Nüfus Sayım Sonuçlarına göre 1995-2000 yılları arasında ‰ -106.72’lik net göç hızı ile 81 il içerisinde en çok göç veren 1. il konumunda olan Ardahan, 2007-2008 dönemindeki verilere göre 8. sıraya gerilemiştir.
Ardahan’ın Göç Verdiği İller
SIRALAMA |
İL |
2008 |
İL |
2009 |
1 |
İSTANBUL |
3.021 |
İSTANBUL |
3.047 |
2 |
ANKARA |
623 |
ANKARA |
541 |
3 |
BURSA |
608 |
BURSA |
435 |
4 |
KOCAELİ |
506 |
KOCAELİ |
420 |
5 |
İZMİR |
347 |
İZMİR |
297 |
… |
… |
… |
… |
… |
|
TOPLAM |
7.447 |
TOPLAM |
7.033 |
Okuma yazma bilmeyenlerin nüfusa oranı yüzde 13,72 (TRA2 Bölgesi oranı yüzde 20,01; Türkiye oranı yüzde 9,18),
İlkokul mezunlarının nüfusa oranı yüzde 36,87 (TRA2 Bölgesi oranı yüzde 27,51; Türkiye oranı yüzde 36,62),
İlköğretim/Ortaokul mezunlarının nüfusa oranı yüzde 19,34 (TRA2 Bölgesi oranı yüzde 17,86; Türkiye oranı yüzde 18,03),
Lise veya dengi okul mezunlarının nüfusa oranı yüzde 15,51 (TRA2 Bölgesi oranı yüzde 14,41; Türkiye oranı yüzde 20,52),
Yüksekokul veya fakülte mezunlarının nüfusa oranı yüzde 4,38 (TRA2 Bölgesi oranı yüzde 4,10; Türkiye oranı yüzde 8,54),
Ardahan’da ilköğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı 20 (Türkiye ortalaması 24), genel ortaöğretimde 26 (Türkiye ortalaması 21) ve teknik/mesleki ortaöğretimde 25’dir. (Türkiye ortalaması 18)
Ardahan’da 2009-2010 eğitim-öğretim döneminde toplam 12.757 ilköğretim öğrencisi öğrenim görmekte olup, bu rakamın 6.108’si kız öğrencilerden oluşmaktadır.
Ardahan’ın eğitimi konusunda yaşanan en büyük gelişme 2008 yılında Ardahan Üniversitesi’nin kurulmasıdır. Üniversitede lisansüstü eğitimde; Sosyal Bilimler Enstitüsü ve Fen Bilimleri Enstitüsü; Fakülte bazında; İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Mühendislik Fakültesi bulunurken, yüksekokul olarak; Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu, Ardahan Meslek Yüksekokulu, Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu bulunmaktadır. Bunun yanı sıra, Ardahan Üniversitesi bünyesinde 4 araştırma merkezi faaliyet göstermektedir. Bunlar; Türk Dili Öğretimi Uygulama ve Araştırma Merkezi, Kafkasya ve Orta Asya Araştırmaları Merkezi, Kafkas Arı ve Arıcılık Uygulama ve Araştırma Merkezi ve Çevre ve Doğal Hayat Uygulama ve Araştırma Merkezi’dir.
Ardahan Üniversitesinde toplam 1.931 öğrenci öğrenim görmektedir. Toplam akademik personel sayısı, 6 Profesör,2 Doçent, 16 Yardımcı Doçent, 1 uzman, 41 Öğretim Görevlisi, 11 Okutman ve 60 Araştırma Görevlisi olmak üzere 137’dir.
Bunun yanı sıra istihdama yönelik eğitim konusunda, Halk Eğitim Müdürlüğü tarafından verilen meslek edindirme ve el becerilerini geliştirme kurslarına katılarak, el becerilerini geliştiren aile bireyleri kendi evlerinde ahşap malzemeleri işleyerek süs eşyası, ahşap mutfak eşyası yaparak bunları satıp aile bütçelerine ek gelir sağlayabilmektedir. SAĞLIK 2009 Yılı itibariyle Ardahan’da, 1’i Ardahan Merkez ve 2’si de Posof ve Göle ilçelerinde olmak üzere toplam 3 Devlet Hastanesi, Çıldır İlçesinde ise 1 Sağlık Merkezi bulunmaktadır. Ardahan ilinde toplam yatak kapasitesi 155’tir. Yeterli teçhizatın ilde bulunmadığı durumlarda, Kars ve Erzurum illerinde tedavi görülebilmektedir.
Ayrıca Ardahan’da 1 Ağız ve Diş Sağlığı Merkezi, 1 Ana Çocuk Sağlığı Merkezi, 1 Verem Savaş Dispanseri, 1 Halk Sağlığı Laboratuarı, 25 Sağlık Ocağı ve 68 Sağlık Evi bulunmaktadır.
Ardahan’da, 49 Uzman Hekim, 55 Pratisyen Hekim, 8 Diş tabibi, 248 Ebe ve Hemşire, 239 Sağlık Memuru ve GİH personeli bulunmaktadır.
TARIM ve HAYVANCILIK
TARIM
Ardahan ilinde tarım ve hayvancılık birincil geçim kaynağıdır. Tarım, il topraklarının yaklaşık olarak % 17’sini oluşturan 84.250 hektarlık alanda yapılmaktadır. Ardahan’da toplam 484.300 hektar alanın, 285.678 hektarı (% 59) çayır ve mera arazisi, 84.251 hektarı (% 17,4) tarım arazisi, 82.314 hektarı (% 17) tarım dışı arazi ve 31.957 hektarı (% 6,6) ormanlık ve fundalık arazi niteliğindedir. Toplam 84.251 hektar olan tarım arazisinin % 56,9’u (47.975 hektar) sulanabilir nitelikteki tarım arazisidir.
HAYVANCILIK
İl ekonomisinde büyük baş hayvan ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği oldukça önemli bir yere sahiptir.Hayvancılık sektöründe süt hayvancılığı ön planda bulunmaktadır.
Ardahan’da yaklaşık olarak 160,000 (2010) ton/yıl süt üretimi gerçekleştirilmektedir. Üretilen sütün % 99,45’i inek sütü, % 0,45’i koyun sütü ve % 0,01’i keçi ve manda sütünden oluşmaktadır. Ardahan, Türkiye süt üretiminin yaklaşık olarak % 1,2’sini karşılamaktadır. Ardahan’ın sahip olduğu (2010) 248,361 adet büyükbaş hayvan ve 35,969 adet küçükbaş hayvan varlığı ile Türkiye ortalamasının üstünde bir hayvan varlığına sahiptir. Ardahan, Türkiye koyun varlığının % 1’ine ve sığır varlığının % 2,5’ine sahiptir. Arıcılık-Kafkas Arısı
Kafkas Arısı dünyada bilinen ve ekonomik değere sahip çok önemli dört arı ırkından birisidir. Ardahan ili bu ırkın ülkemizdeki gen kaynağı durumundadır. Ülkemizdeki tek Gen Merkezi Müdürlüğü Ardahan’da bulunmaktadır. İl genelinde yaklaşık olarak bugün için 34.152 adet arı kovanı mevcut olup, 900 ton/yıl (2010) bal üretiminin gerçekleştirilmektedir. Ayrıca 2003 yılında Ardahan Arıcılar Birliği kurularak, bugün itibariyle 550 üyesi ile 38.000 koloni sayısıyla arıcılığa hizmet etmektedir. Birlik üyelerine Devlet tarafından Kovan Desteği (kovan başı 6 TL, Posof İlçesinde: 16TL) ve kredi destekleri verilmektedir.
Kaz Yetiştiriciliği
Kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde, İl için en önemli kanatlı kümes hayvanı kazdır. Türkiye kaz varlığının (10 yıllık ortalama; 1.592.000 adet) %15,70’i (ortalama; 250.000 adet) Ardahan’da bulunmaktadır.
İl’de öz tüketime yönelik yapılan kaz eti üretimi önemli bir yer tutmaktadır. Yıllık ortalama 250.000 adet kaz varlığının 200.000’i kış tüketimine yönelik kesilmektedir. Ortalama 4-7 kg karkas ve 1-1,5 kg yağ verimi bulunmaktadır. Bölgede, 1.000 tonun üzerinde üretilen kaz eti ve yağı çoğunlukla aile içi tüketimde değerlendirilmektedir. İlin iklim ve mera yapısının uygun olması nedeniyle; kaz üretimi ticari amaçlı yapılabilecek önemli bir potansiyeldir. Mevcut haliyle yıllık 1.000 tonun üzerinde et ve yağ üretimi ile 25 ton civarında tüy üretimi gerçekleştirilmektedir. Ardahan zengin flora yapısı ve geniş çayır-mera alanları ile arıcılık konusunda önemli bir potansiyele sahiptir. İl genelinde 5.560 hektar yonca, korunga ve fiğ ekim alanı ile 285.678 hektar çayır-mera arazisi bulunmaktadır. Ayrıca yapılan çalışmalarda araların, bal özü için ziyaret edebileceği 600’ün üzerinde bitki çeşidinin bulunduğu görülmüştür. SANAYİ ve TİCARET SANAYİ
Ardahan’da imalat sanayi gelişme dinamiği yakalayamamıştır. İlde büyük ve orta ölçekli sanayi tesisleri bulunmayıp, ildeki imalat sanayi küçük ölçekli imalat sanayi tesisleri niteliğindedir. Ardahan sanayisi gelişmemiş olup, il ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalı sosyo-ekonomik yapıya sahiptir.
Ardahan’da 1 adet kamu sektörü ve 12 adet de özel sektörde olmak üzere toplam 13 adet sanayi kuruluşu faaliyet göstermektedir. İlde imalat sanayinde faaliyet gösteren 24 adet mandıra faaliyet göstermektedir.
Ardahan merkez ilçede faaliyette bulunan küçük sanayi sitesinde 132 adet işyeri, sosyal tesisler ve idare binası bulunmaktadır. Yatırım programında yer alan KSS projelerinden olan Göle Küçük Sanayi Sitesi için 21.900 m2 alanda yer tahsisi yapılmıştır. Zemin Etüdü Projeleri tamamlanmıştır. Hanak Küçük Sanayi Sitesi için 17.567 m2 alanda yer tahsisi yapılmıştır.
Ardahan merkez ilçenin Kartalpınar köyü, Hasbahçe sırtı mevkiinde yaklaşık 56 hektarlık alan Organize Sanayi Bölgesi yeri olarak tespit edilmiştir. % 75 oranında İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği, % 25 oranında Sanayi ve Ticaret Odası Başkanlığı katılımları ile oluşmaktadır. 05.12.2010 tarihinde Sanayi ve Ticaret Bakanı Sayın Nihat ERGÜN’ün katılımlarıyla Ardahan Organize Sanayi Bölgesinin temeli atılmıştır.
Ardahan’da yatırım yapılabilecek alanlar arasında Organize Sanayi Bölgesi ve Hazine Arazileri ön plandadır. Ardahan’da Sanayi Sektörünün İl ekonomisine katkısı yok denecek kadar azdır. Üretim girdilerine ve büyük pazarlara uzak olan, ayrıca yeterli sermaye birikimi olmayan Ardahan’da, sanayileşme yeterince gelişme gösterememiş, imalat sanayisi ise sınırlı düzeyde kalmış, genelde bölgesel pazara hitap eden bir özellik göstermektedir. Ardahan’ın coğrafi konumu nedeniyle de il ekonomisi genel olarak tarım ve hayvancılık sektörüne dayanmaktadır. Ardahan da büyük ve orta ölçekli sanayi yatırımı niteliğinde yatırım bulunmamakla birlikte ilde bulunan yatırımların tamamı küçük kapasiteli, istihdam kısıtlı olan ve İl ekonomisine katkısı oldukça düşük işletmelerden meydana gelmektedir.
Ardahan’ da Kamuya ait 1, Özel Sektöre ait 19 adet sanayi tesisi bulunmakta olup, bunların çoğu hayvansal ürün işleyen tesislerdir.
Ardahan’da Organize Sanayi Bölgesinin kurulma çalışmaları devam etmektedir. Ardahan merkezinde 1986 yılında bir Küçük Sanayi Sitesi kurulmuş olup, 132 iş yeri ve idari binası bulunmaktadır. Göle İlçesinde ise Küçük Sanayi Sitesi kurma çalışmaları devam etmekte olup, 2009 yatırım programına alınmış, proje çalışmaları devam etmektedir. TİCARET
Ardahan ile Gürcistan arasında Posof-Türkgözü ve Çıldır-Aktaş sınır kapıları bulunmaktadır. Türkgözü Gümrük Kapısı 1995 yılından beri faaliyettedir. Ardahan’ın Posof ilçesi ile Gürcistan arasında bulunan Türkgözü Sınır Kapısından 2008 yılında Özel Fatura ile İhracat 1.097.800 $ , İthalat ise 44.172 $ olarak gerçekleşmiştir.
TURİZM
DOĞAL UNSURLAR
Aktaş (Hozapın) Gölü : Türkiye-Gürcistan bölgesindeki yüksek platoda yer alan sığ bir tektonik göldür. Çıldır Ovası’nın kuzeybatı kesiminde 22 km2 kadar bir alan kaplayan Aktaş (Karsak, Hozapın) Gölü’nün yarısı ülke sınırları içerisindedir. Yüksekliği 1794 m. olan göl kapalı bir havza halindedir ve alanı gitgide daralmaktadır. Gölün suları sodalıdır. Gölde devamlı hareket halinde bulunan 12 adacık vardır. İlkbaharda göl yatağından taşan sular bir akıntı oluşturur ve bu akıntıya Zigaristav Deresi denir. Aktaş Gölü özellikle sınırlar arası kullanılan ortak bir gol olması, kadife ördeğin Türkiye’de bilinen en büyük popülasyonunu barındırması, ak pelikan ile tepeli pelikan türlerinin sadece bir arada üreme gösterdikleri tek alan olması bakımından oldukça önemlidir. Bu kapsamda, su kuşları acısından üreme-yasama alanı olarak kullanılması kus gözlemciliği acısından zengin görünümler sunmaktadır.
Çıldır Gölü : Doğu Anadolu bölgesinin Van Gölünden sonra en büyük gölüdür. 115 km2 olan bu göl, Kısır dağı ile Akbaba Dağı arasında yer almaktadır. Kuzey-batı yönünde uzanan Singer sırtları Çıldır Gölü ile Çıldır Ovasını birbirinden ayırır. Bu halde göl her tarafından kendisine doğru dikilen yüksek dağlarla çevrilmiştir. Bu bakımdan gölün Çıldır tarafı daha düzlüktür. Bu taraftaki kıyılarda ince ince düzlükler ve kumlu plajlar vardır. Göl; kar suları, kaynaklar ve her iki dağdan inen küçük çaylarla beslenmekte olup, suları tatlıdır. Göl güneye doğru gitgide daralır. Kamervan Adasından sonra dar Zavot Boğazından ötede küçük bir genişleme daha yapar burasına Küçük Göl de denir. Gölün fazla suları belirli bir akıntı ile bu boğaza doğru toplanır ve buradan sonra hızlı bir akışla ve Telek Suyu adıyla gölden çıkarak Kars Çayına doğru akar. En fazla akış yazın olur (10-15 m3) yaz sonlarına doğru ise akış çok azalır, saniyede 3 m3'e kadar düşmektedir. Rakımı 1950 m olan Çıldır Gölünün yüzeyi kış aylarında buzla kaplanmakta ve buz derinliği 1 m'yi aşmaktadır. Gölün buzları nisan ayı başlarına kadar çözülmemektedir. Buzla kaplı gol üzerinde atlı kızaklarla gezinti ve buzları kırarak balık avlanması farklı görünümler oluşturmaktadır. Gölün kuzeydoğu kıyısına yakın bir yerinde, bir dönüm kadar genişliğinde Akçakale veya Kuşadası olarak adlandırılan ve bir yarımadanın kopmasından ortaya çıkan küçük bir ada bulunmaktadır. Bu ada üzerinde çeşitli kuş türleri barınır: Karabatak, Balıkçıl, Tulumboğaz ve martı bunların en önemlileridir. Bu kuşlar kışın Karadeniz’e göç etmektedirler. Ayrıca, Çıldır gölü balık açısından oldukça zengindir.
Akçakale Ada Şehri Kalıntıları : Çıldır Gölü’nün içerisinde yer alan Akçakale Adası, doğal güzelliklerinin yanı sıra, birinci derecede arkeolojik sit alanıdır. Çıldır ilçe merkezinin yaklaşık 27 km. güneydoğusunda yer alan Akçakale köyünün hemen batısında bulunan bir ada şehrine ait kalıntılardır.
Övündü Mağaraları : Çıldır’a bağlı Kurtkale nahiyesinin 1 km. doğusundaki Övündü köyünün yaklaşık 250-300 m. güneyindeki kalker kaya kütlesine oyulmak suretiyle oluşmuş iki grup mağara yerleşimidir.
Ortakent (Büyük Nakala) Mağaraları : Hanak ilçesinin 10 km. kadar doğusunda yer alan Ortakent (Büyük Nakala) nahiyesinin yaklaşık 7-8 km. güneyinde, Kura Nehri Vadisi’nde, nehrin akış yönüne göre sol yanındaki kayalıkta, çok sayıda mağara yerleşimi ve büyük bir kaya kilise bulunmaktadır. Tarihi kaynaklarda bu mağara yerleşimi grubunun Yontma Taş Çağı izleri taşıdığı belirtilmektedir.
Merkez Kura Nehri : Yurdumuzda Doğu Anadolu Bölgesi’nden doğup Azerbaycan topraklarında Aras ırmağı ile birleşerek Hazar Denizi’ne dökülen akarsuyun toplam 1515 km. olan çığırının 189 km’lik bölümü Türkiye sınırları içindedir. Kura ırmağı, doğu Anadolu bölgesinin kuzeydoğu kesimindeki Allahuekber Dağlarının kuzey yamaçlarından doğan Kayınlıkdere, Türkmendere (Sarmi Deresi) ve Kura (Gür) Çayı’nın, Göle Ovası’nın kuzeybatısında birleşmesiyle oluşur. Kura Irmağı, Akkiraz (Kertene) Köyü’nün doğusundan başlayıp bir süre Türkiye-Gürcistan sınırında aktıktan sonra Kurtkale yakınlarındaki Tavşan sırtı yöresinde Gürcistan’a oradan da Azerbaycan topraklarına ulaşır ve Aras Nehri ile birleşerek Hazar Denizine dökülür. Türkiye’de su toplama alanı 4852 km2dir. Ortalama debisi ise, Türkiye’deki yukarı çığırında 25 m3/sn.dir. Irmağın suları nisanda en yüksek düzeyine erişir. Yatağında en az suyun bulunduğu ay genellikle eylül ve ekim aylarıdır. Kura Nehri, Ardahan şehir merkezindeki tarihi Ardahan Kalesinden itibaren yatağı boyunca yüksekliği 1950 m. ile 1350 m. arasında genişliği ise 50-600 m. arasında değişen dar ve derin vadi (kanyon) oluşturmaktadır. Bu kanyon İl sınırları içerisinde yaklaşık olarak 90 km'lik bir uzunluğa sahiptir. Bunun dışında Kura Nehri’ne karısan Cot Suyu, Beşikli Mağarası, Dilekdere Koyu hattında yaklaşık 8,5 km, Çıldır - Karaçay Yıldırım Tepe batısından itibaren Sukarısan Mağarası hattında yaklaşık 9,5 km daha küçük ölçekli dar ve derin vadi (kanyon) oluşturmaktadır.
Çakırüzüm Maden Suyu : Göle ilçesinde bulunan; Çakırüzüm’deki maden suyu (acı su), yazın kullanılabilen ve romatizma hastalıklarına iyi gelmektedir. Hasköy, Köprülü Ve Sürügüden Kaplıcaları : Halk arasında yaygın olan Ardahan merkeze bağlı Hasköy ve Göle ilçesi Köprülü ve Sürügüden köyü yakınlarındaki kaplıcaların, gerekli analizlerin ve düzenlemelerinin yapılmasıyla buralarda “sağlık turizmi” geliştirilebilir. TARİHİ UNSURLAR
Ardahan Kalesi
Şehir merkezinin kuzeyindekiHalil Efendi Mahallesi ile şehir merkezini birbirinden ayıran Kura Nehrinin hemen sol kıyısında bulunmaktadır. Ardahan Kalesi çevresinde yapılan Prehistorik araştırmalar, (M.Ö. 3500-2000) Eski Tunç Çağı’na ait yarlaşmanın varlığını ortaya koymuştur. Ardahan Kalesi, Osmanlı döneminde 16. yüzyıl ortalarında, Kanuni Sultan Süleyman’ın emriyle inşa edilmiş ve günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır. Tarihi oldukça eskilere dayanan Ardahan Kalesi’nde yapılan kazılar bölgenin çeşitli krallıkların hâkimiyetine girdiğine göstermektedir. 2010 yılında hazırlanan projeler sayesinde kalenin çevre ve iç düzenlememeleri bitirilip, halkın ve turizmin hizmetine Açılması planlanmaktadır. Ardahan Kongre Binası:
Ardahan ve çevresinde de yöreye özgü mimari biçimlerine sahip birçok bina bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi İl merkezinde bulunan ve 1911 yılında Osmanlı mimarisine göre inşa edilen Hamşioğlu Rasim Bey Konağı’dır. Bu yapı 03-05 Ocak 1919 tarihleri arasında 1. Ardahan Kongresi’ne ve 07.09 Ocak 1919 tarihileri arasında 2. Ardahan Kongresine ev sahipliği yapmış olup, bu nedenle bugün Kongre Binası olarak adlandırılmaktadır. Şeytan Kalesi : Çıldır ilçesinin Yıldırımtepe köyü civarında olan bu kalenin, Ortaçağ’da yapıldığı tahmin edilmektedir. Çıldır’a 1 km. uzaklıktaki Yıldırımtepe köyünün yaklaşık 1,5 km. kuzeydoğusunda bulunan Karaçay Vadisi’nde oldukça sarp bir alana inşa edilmiştir.
Taşköprü Kitabeleri : Çıldır ilçe merkezinin yaklaşık 30 km. güneyindeki Taşköprü köyünde köyün kuzeyini sınırlayan kayalıkta, büyük bir kaya üzerinde yer alan bir kitabedir. Bölgedeki en eski kitabe olduğu sanılan bu kalıntının Urartu Krallarından II. Sarduri’ye ait olduğu belirtilmektedir.
Kırnav Kale : Hanak ilçesinin 5 km. güneyindeki Çayağzı köyünün yaklaşık 400 m. batısında Ardahan - Hanak karayolu üzerinde Hanak Çayı kenarında yer alır. Bu kalenin de kesin inşa tarihi bilinmemektedir. Ancak bugünkü kalıntıların, Ardahan Kalesi'ne ait kalıntılarla aynı duvar tekniğine sahip olması dikkat çekicidir.
Sevimli Kalesi : Hanak ilçe merkezinin yaklaşık 18-20 km. güneydoğusundaki Sevimli (Vel) köyünün takriben 500 m. güneyinde, Kura Nehri vadisinde, yarımada biçimli sarp bir tepe üzerinde yer almaktadır.
Altaş (Ur) Kalesi : Ardahan- Hanak karayolunun 18. km'sindeki Altaş (Ur) köyünün doğusunda yer alan sivri bir tepe üzerine kurulmuştur. Tarihi kaynaklarda sadece adı ve yeri belirtilen kalenin, ilk yapım tarihi kesin değildir. Ancak 7.- 8. yüzyıldan beri bu kalenin mevcut olduğu anlaşılmaktadır. DOĞA TURİZMİ
Uğurludağ - Yalnızçam Kayak Tesisleri : Ardahan'a sadece 19 km. uzaklıktadır. Bu yolun ilk 16 km si asfalt karayolu, bu yoldan planlama alanına bağlantıyı sağlayan 3 km’lik yol ise stabilize yoldur. Kayak Merkezi alanında kar yağışı ekim ayı ortalarında başlamakta, mayıs ortalarına kadar sürmekte olup, yaklaşık 6 ay boyunca kar örtüsü yerde kalmaktadır. Mayıs ayında yapılan ölçümlerde kar kalınlığının tesislerde 50 ile 100 cm arasında, dağda ise maksimum 100 ile 170 cm civarında olduğu tespit edilmiştir. Bölge sadece kayak değil golf yapılmasına da imkân verecek bir yapıya sahiptir.
Ardahan Ormanı : Ardahan’ın kuzeydoğusunda, geniş Kura Vadisi üzerinde yer almaktadır. Deniz seviyesinden oldukça yüksekte yer alan bu önemli kuş alanında sarıçam ormanları, elle biçilen otlaklar, tarım alanları ve geniş dağlık bozkırlar bir arada görülür. Ardahan-Kars yolunun hemen kenarında 15 ha büyüklüğündeki Putka Gölü bulunur. Gölün büyük bölümü kındıralıklarla kaplıdır. Bataklık çevresinde üreyen 10 çift çayır delicesi, alanın önemli kuş alanı olmasını sağlar. Putka Gölü’nde kızıl boyunlu batağan, boz ördek, çamurcun, yeşilbaş, çıkrıkçın, elmabaş patka, pasbaşpatka, tepeli patka, saz delicesi, turna ve sarı başlı kuyruksallayan gibi türler küçük sayılarda kuluçkaya yatmaktadır. Aralarında kara çaylak, şahin, kızıl şahin, küçük orman kartalı, delice ve doğan gibi birçok yırtıcı kuş türü büyük olasılıkla önemli kuş alanındaki ormanlarda üremektedir. Kara akbabanın da dâhil olduğu çok sayıda akbaba ve kartal türü alanda görülmekte ve önemli kuş alanı sınırları dışında üredikleri tahmin edilmektedir.
Kura Nehri ve Doğal Yaşam : Ardahan’da hayat bulan Kura Nehri aynı zamanda Ardahan’a hayat vermektedir. Tarımsal ve hayvansal üretimde kullanılmasının yanı sıra, sarıçam ormanları, geniş meralar, kanyonlar, göçmen kuşların güzergâhı olması, yaban hayatı doğal yaşam alanları gibi geçtiği yerlerde yarattığı doğal güzelliklerle bölgeye katma değer kazandırmaktadır.
Yaban Hayatı : Kura Nehri, Ardahan’ın üç bin metrelik zirvelerinden süzülen kar ve kaynak sularıyla büyümektedir. Göle’den, Posof’tan, Çıldır’dan gövdesine katılan derelerle özellikle bahar aylarında oldukça coşkun akmakta ve Gürcistan sınırına doğru derin bir kanyona girerek sınırlarımız dışına çıkmaktadır. Doğu’nun en bakir ormanlarıyla çevrili Kura Vadisi’nde uzun sarıçam ormanlarında yaban hayvanları; karaca, kurt, yaban domuzu, yaban ördeği, tilki,boz ayı, anadolu vaşağı gibi türleri barındırmaktadır.
Kamp İmkânı : Kanyon içlerinde teraslar halinde yükselen köy kalıntıları, değirmen taşları göze çarpmaktadır Geçmişten günümüze fazla bir yapı kalmasa da Ardahan’ın Çıldır ilçesinden gelip Kura’ya karışan derenin bulunduğu derin, kayalık vadideki Şeytan Kalesi hala yerinde durmayı başarmıştır. Çıldır’dan yedi kilometre uzaklıktaki Yıldırımtepe köyünden bir patikayla ulaşılabilen kale, metrelerce yükseklikteki kayalıkların tepesinde ürperten bir görünüm sunmaktadır. Kura Vadisi’ni tüm güzelliklerini özellikle Ardahan-Posof yolu üzerinde orman ve Kura Nehri’nin buluştuğu noktada yer alan Altaş köyü civarında kamp kurulabilmektedir.
FESTİVALLER VE YAYLA ŞENLİKLERİ
Festivaller:
“Atatürk’ün İzinde ve Gölgesinde Damal Şenlikleri”, Damal. “Çıldır Göl Festivali ve Aşık Şenlik Sempozyumu”, Çıldır. “Göle Kaşar Festivali” Göle. “HanaklıAşıkMazlumi Anma Programı”, Hanak. “Posoflar Aşıklar Şöleni”, Posof. “Ardahan Bal Festivali”, , Ardahan.
Yayla Şenlikleri:
Hoçvan Yayla Şenlikleri, Hoçvan. Bülbülhan Yayla Şenlikleri, Bağdeşen Köyü.
YÖRESEL YEMEKLER
Kaygana, Peynir Eritme, Mısır Papası, Haşıl, Gaşo, Könbe, Sinor, Bozbaş, Lalanga, Evelik Sarması, Buğlama, Kelle Paça, Kuymak, Hasuda, Kurut, Elma Dolması, Evelik Aşı, Pişi, Bozbaş, Kuymak, Ekmek Aşı Ve Helvası en ünlü yemek türleridir.
EL SANATLARI
Halıcılık ve gümüş işlemeciliği ildeki en önemli el sanatlarındandır. Yöre motiflerini taşıyan gümüş kemer, başlık ve takılar yöreye gelen turistlerin ilgisini çeken hediyelik eşyalardır. Yörede el sanatları örnekleri arasında halı, kilim, ğurcun (heybe), yöresel folklorik bebek giysisi, damal bebeği, yolluk, göğüslük, hasır, keçe, yün çorap, patik, yöresel dantel, yün iplik, kayış, at koşun araçları sayılabilir. Derme, Kafkas, adiler, lezgi kazağı, koçboynuzu halı desenleridir. Kilimlerde birçok desen kendi özelliğini tek bir kilimde yansıtır.
DAMAL BEBEKLERİ
Damal ve yöresindeki tarihte kullanılan kıyafetler plastik bebekler üzerine giydirilerek; Damal Kaymakamlığı Köylere Hizmet Götürme Birliği ile Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü işbirliği ile açılan kurslarda yöre bayanlarınca üretilmekte ve pazarlanmaktadır. Yöresel folklorik bebekler 1996 yılında Japonya’da yapılan bir yarışmada el emeği kategorisinde dünyada birinci olmuştur. Damal Bebekleri, Damal Kaymakamlığı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı ile Halk Eğitim Merkezi Atölyelerinde yöre bayanlarına katkı sunmak ve kültürel değerlerimizi yaşatmak amacıyla üretilmektedir. Damal Bebekleri Türk Patent Enstitüsü'nün 48 nolu kararı ile tescil edilmiştir. ULAŞIM KARAYOLU:
Ardahan’da ulaşım kara yolu ile yapılmaktadır. Ardahan dâhilinde 347 km. Devlet ve İl yolu bulunmakta olup, bu yolun 75 km‘si il yolu, 272 km’si ise Devlet Yoludur. Devlet Yolunun % 99,26’sı, İl yolunun ise % 60’ı asfalt kaplamadır. Ardahan; Artvin’e 119 km, Kars’a 91 km, Erzurum’a 245 km, Gürcistan sınır kapısı olan Türkgözü sınır kapısına 90 km ve Aktaş sınır kapısına 65 km mesafededir. Bağlantı yolları asfalt kaplamadır. Ardahan ilçeleri olan Çıldır’a 45 km, Damal’a 45 km, Göle’ye 44 km, Hanak’a 30 km ve Posof’a ise 81 km mesafededir. Ardahan, Türkiye’nin büyük ve gelişmiş illerine uzak mesafede bulunmaktadır. İlin İstanbul’a olan uzaklığı 1.432 km, Ankara’ya 1.105 km, İzmir’e olan uzaklığı ise 1.685 km’dir. Köy Yolları
15.01.2011 Tarihi İtibariyle Ardahan’a Ait Köy Yolu Envanteri Tablosu Aşağıdaki gibidir.
İLÇE ADI |
İLÇE TOPLAMINDA YOL UZUNLUKLARI (KM) |
|||||
Ham yol |
Tesviye |
Stabilize |
Asfalt |
Beton |
Toplam |
|
MERKEZ |
0 |
11 |
94,7 |
102,4 |
5,7 |
213,8 |
GÖLE |
0 |
0 |
243 |
63 |
8 |
314 |
ÇILDIR |
3,5 |
0 |
130,9 |
29,5 |
4,4 |
168,3 |
HANAK |
0 |
17 |
124,8 |
24,8 |
2,6 |
169,2 |
DAMAL |
0 |
4 |
23,5 |
16,7 |
2,3 |
46,5 |
POSOF |
0 |
53 |
210,3 |
15 |
0 |
278,3 |
İL TOPLAMI |
3,5 |
85 |
827,2 |
251,4 |
23 |
1190,1 |
Kars Tiflis Demiryolu: Kars-Tiflis-Bakü Demiryolu Projesi:Günümüzün ipek yolu olacağı düşünülen Bakü-Tiflis-Kars projesinin son durağı olacak Yukarıcanbaz istasyonu bu projenin mihenk taşı konumundadır. Yapılacak 3 istasyondan 2 tanesi: Taşbaşı ve Güvercin, Kars sınırlarında yer alırken, Yukarıcanbaz istasyonu Ardahan İli Çıldır İlçesi sınırları içerisinde yer almakta olup, Asya’ya açılan son istasyonumuzdur. Bu nedenle proje Ardahan ve Çıldır için ayrı bir öneme sahiptir. 76 km’si Türkiye, 29 km’si ise Gürcistan’da; altyapısı çift, üstyapısı tek, sinyalli ve elektrifikasyonlu olarak inşa edilmesi planlanan toplam 104 km uzunluğundaki hatta Kars, Tiflis ve Bakü arasında yük taşımacılığının yanında yolcu taşımacılığı da öngörülmüştür.
İlin deniz yolu ulaşımı ise 188 km mesafede bulunan Artvin - Hopa limanından sağlanabilmektedir. HAVA YOLU:
Ardahan’ın hava yolu ulaşımı 89 km mesafede bulunan Kars Havaalanından yapılmaktadır.